Zo dragen we bij aan een traumasensitieve samenleving

© Alejandra Kaiser

Wat is een trauma?

"Een trauma is een gebeurtenis die het psychische evenwicht van een individu ernstig verstoort," vat Lyne Ral samen, psycholoog in ons SOS Kinderdorp Chantevent nabij Marche-en-Famenne. "Het is een moment waarop men zich in gevaar voelt en geen manier heeft om te ontsnappen. Een trauma laat sporen na, omdat de gebeurtenis zo ingrijpend is dat men verdedigingsstrategieën moet ontwikkelen en manieren moet vinden om het te vermijden."

"Intrafamiliaal geweld, seksueel misbruik, mishandeling, verwaarlozing... dat plaatsvindt in de kindertijd, binnen het gezin, noemen we complexe trauma's omdat ze chronisch en herhaaldelijk zijn. Deze trauma's hebben des te meer impact wanneer de daden afkomstig zijn van personen van wie het kind afhankelijk is en die geacht worden het te beschermen: vaak zijn dit de gehechtheidsfiguren."

Ervaringen die geen enkele jongere zou moeten meemaken

Veel kinderen en jongeren die in de jeugdhulp worden opgevangen, hebben met dergelijke ervaringen te maken gehad. Onder hen zijn er die voor extra uitdagingen staan: kinderen en jongeren die hun land alleen zijn ontvlucht en geconfronteerd werden met bijzonder moeilijke omstandigheden in hun land van herkomst (oorlogen, natuurrampen, crises, verlies van hun dierbaren of hun huis...). Zij moeten plotseling alles achterlaten wat ze kennen om aan een lange en gevaarlijke reis te beginnen op zoek naar veiligheid.

Hilde Weekers, pedagogisch verantwoordelijke van onze huizen Hejmo en Hejmo Plus, waar we 24 jongeren opvangen die alleen in België zijn aangekomen, legt ons uit welke beproevingen ze onderweg tegenkomen: "We weten dat kinderen die alleen reizen blootgesteld worden aan verschillende vormen van misbruik en dat hun kwetsbaarheid toeneemt. Ze komen mensen tegen die ze niet kunnen vertrouwen en staan voor allerlei moeilijke situaties wanneer ze de grenzen oversteken.” De traumatische ervaringen stoppen niet wanneer ze in het gastland aankomen: "Ze bevinden zich in een omgeving die niet altijd warm of aangepast is aan hun behoeften. Ze moeten vaak in grote centra wonen, soms met volwassenen, wat betekent dat ze kwetsbaar blijven."

Vertrouwen

Al deze ingrijpende ervaringen blijven niet zonder gevolgen voor de kinderen en jongeren die ze meemaken. Complexe trauma’s beïnvloeden lichaam en brein en hebben langdurige gevolgen voor de ontwikkeling, gezondheid en relaties¹.

"Trauma kan leiden tot hypervigilantie," legt Lyne Ral uit. "Het kind wordt zeer alert op wat er om hem heen gebeurt. Het probeert de reacties van zijn omgeving te voorspellen om te voorkomen dat het opnieuw moet meemaken wat het in eerdere relaties heeft doorgemaakt. Dit kan problemen veroorzaken in hun relaties met anderen, zoals een angst voor verlating of afwijzing." Hilde Weekers merkt ook dat de jongeren van Hejmo moeite hebben om hechtingsbanden aan te gaan: "Deze jongeren hebben geen volwassene gehad om hen te beschermen en voor hen te zorgen in een zeer belangrijke fase van hun leven, wat hen heeft geleerd wantrouwig te zijn tegenover alle volwassenen.”

Het is daarom essentieel dat wij ons bij SOS Kinderdorpen België inspannen om een band en een stabiele omgeving voor deze kinderen te creëren, met respect voor hun tempo. "Het is niet omdat ze in een veilige omgeving aankomen, dat ze zich meteen veilig voelen," benadrukt Hilde Weekers. "Voor jongeren is veiligheid vooral verbonden met psychologische veiligheid, en die kunnen ze alleen vinden binnen een relatie." We moeten hen dus laten zien dat de band niet zal breken en dat we er voor hen blijven, ongeacht wat er gebeurt. "Deze stabiele structuur en emotionele veiligheid zullen het kind in staat stellen zich veilig te voelen," voegt Lyne Ral toe.

Een trauma-sensitieve benadering is de sleutel

De ervaring in onze projecten heeft ons ervan overtuigd dat het opbouwen van sterke banden met kinderen alleen kan, als de volwassenen en organisaties die voor hen zorgen zich bewust zijn van de traumatische ervaringen en de manier waarop ze hun dagelijks leven beïnvloeden.

Daarom begeleiden wij in Wallonië andere organisaties binnen de jeugdhulp om een trauma-sensitieve benadering te hanteren: "Het is een andere manier om naar jongeren te kijken," vat Hilde Weekers samen. "We vragen ons niet af 'Wat is er mis met jou? Waarom doe je dit?" maar eerder: 'Wat heb je meegemaakt dat me helpt te begrijpen waarom je dit doet?' Het gaat erom de geschiedenis van de jongeren en hun ervaringen te begrijpen, voorbij het gedrag dat wij zien."

In 2022 namen we deel aan een Europees project, uitgevoerd met vijf andere nationale verenigingen van SOS Kinderdorpen, waarbij 600 professionals uit zes Europese landen werden getraind in trauma-sensitieve zorgpraktijken. Enkele maanden later organiseerden we een bewustmakingsdag in Namen, waar 400 jeugdhulpverleners aan deelnamen.

We organiseerden ook een 'train-de-trainer'- opleiding over traumasensitieve praktijken voor 'professionals' in de jeugdhulp, zodat zij hun kennis kunnen overdragen aan de collega's. In 2023 namen al zes organisaties die meer dan 1.100 kinderen begeleiden, deel aan de opleiding, en sinds september volgen vier andere organisaties de nieuwe sessie. Vier collega's van ons SOS Kinderdorp Chantevent en het gezinsondersteuningsproject Le Séquoia in Wallonië hebben deze opleiding ook gevolgd en hun kennis gedeeld met hun hele team: opvoeders, maatschappelijk werkers, onderhouds- en administratief personeel...

Ook de teams van onze projecten in Vlaanderen startten dit jaar met het opleidingsproces. Ons doel is dat alle medewerkers van de Belgische projecten getraind worden om complexe trauma’s te herkennen, te begrijpen en erop te reageren.

We hopen zo dat steeds meer kinderen en jongeren de luisterbereidheid, het begrip en de steun vinden die ze nodig hebben om, ondanks hun moeilijke ervaringen, krachtig vooruit te komen.

Onze droom: een brede maatschappelijke beweging creëren met ‘Het Stadsjuweel’

Het bewustmaken van professionals en organisaties in de jeugdhulp is al een enorme stap voorwaarts. Maar dat is niet voldoende: ook het grote publiek moet worden geïnformeerd als we willen dat mensen die complexe trauma's hebben meegemaakt zich minder alleen voelen.

"Met die gedachte publiceerden we op 10 oktober 2021, tijdens de Werelddag voor Geestelijke Gezondheid, een open brief in de media, mede ondertekend door een twintigtal experts en organisaties," zegt Hilde Boeykens, directeur van SOS Kinderdorpen België. "We riepen de bevoegde ministers op om bij te dragen aan de oprichting van een officiële plek van erkenning voor deze mensen. Deze erkenning door de samenleving kan van groot belang zijn in hun herstelproces."

Drie jaar later is het zover: op 10 oktober zullen we Het Stadsjuweel inhuldigen! Deze kunstinstallatie, ontworpen door kunstenares Laura Nsengiyumva, therapeuten en mensen die complexe trauma's hebben meegemaakt, wordt later dit jaar geplaatst op het Marguerite Durasplein in Brussel en zal fungeren als een plek van erkenning. Elke deelnemer heeft een grote parel gemaakt om artistiek zijn gevoelens over wat hij heeft meegemaakt te verduidelijken. De honderden gecreëerde parels worden samengevoegd tot een enorm sieraad.

"Door deze parels en de aangrijpende verhalen die ze symboliseren te delen, willen we complexe trauma's bespreekbaar maken en een brede sociale ondersteuningsbeweging creëren," zegt Hilde Boeykens. "Op deze manier zullen we ook preventief werken, want hoe meer we dit onderwerp in de publieke ruimte bespreekbaar maken, hoe meer taboes doorbroken worden en hoe meer mensen durven te spreken."

Hoe we wereldwijd aandacht voor trauma hebben

Helaas is er geen regio waar kinderen volledig beschermd zijn tegen trauma's. Net als in België kunnen de kinderen in de projecten die we steunen in Senegal en Burundi getroffen worden door verwaarlozing, geweld, armoede of gezinsbreuk, waardoor ze meer blootgesteld worden aan trauma's.

Om deze uitdagingen aan te pakken, volgen verschillende medewerkers van SOS Kinderdorpen in Burundi opleidingen in verschillende therapeutische technieken om bij te dragen aan het welzijn van zowel kinderen als volwassenen. In ons gezinsversterkende programma passen onze collega’s empathisch luisteren toe tijdens individuele ontmoetingen en gespreksgroepen, waar iedereen zijn ervaringen en emoties deelt.

In het project gericht op talibé-kinderen (kinderen die opgroeien in religieuze scholen met vaak slechte leefomstandigheden) in Senegal, organiseren onze collega's luister- en animatiesessies met de kinderen. Daarnaast vormen groepen vrouwen uit de gemeenschap, zogenaamde "meterschap-vrouwen", zich om de kinderen advies en begeleiding te bieden. "Het is moeilijk om cijfers te geven op het gebied van mentale gezondheid," benadrukt Oury Diallo, nationaal coördinator van de gezinsversterkingsprogramma’s voor SOS Kinderdorpen Senegal. "Maar we kunnen desalniettemin een vermindering waarnemen van symptomen die verband houden met specifieke stoornissen zoals angst, depressie en gedragsstoornissen."

^{1. Bron : Felitti, V. J., Anda, R. F., Nordenberg, D., Williamson, D. F., Spitz, A. M., Edwards, V., Koss, M. P., & Marks, J. S. (1998). Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults. The Adverse Childhood Experiences (ACE) Study. American journal of preventive medicine, 14(4), 245–258. https://doi.org/10.1016/s0749-3797(98)00017-8}